Proces nabywania kompetencji językowych jest procesem długotrwałym w którym wyznaczone zostają poszczególne etapy. O rozwoju mowy należy jednak mówić znacznie wcześniej, niż po przyjściu dziecka na świat. Struktury odpowiedzialne za mowę, jak i pozostałe funkcje układu nerwowego kształtują się już w życiu płodowym. Rozwój i funkcjonowanie narządów mowy odbywa się przed narodzinami dziecka.
Zalążki układu nerwowego obserwuje się już w 13 dniu ciąży. Od 4 tygodnia płód staje się wrażliwy na bodźce dotykowe, od tego momentu widoczna staje się również współpraca między układem mięśniowym i nerwowym. W 12 tygodniu zauważa się otwieranie i zamykanie ust, wtedy też zaczynają pracę mięśnie oddechowe i fonacyjne oraz biorące udział w ssaniu. Obserwuje się również początek odruchu wargowego – pod wpływem dotknięcia warga górna unosi się do góry. Od 17 tygodnia ciąży widoczne staje się wysuwanie wargi ku przodowi, ssanie własnego palca – czynności te przygotowują do umiejętności prawidłowego ssania, które opanowane zostaje już w 29 tygodniu ciąży. Ruchy niezbędne przy oddychaniu i mówieniu ćwiczone są poprzez połykanie i wypieranie wód płodowych. Okolica szczękowa i żuchwowa staje się wrażliwa już w 10 tygodniu, w 11 środkowa część twarzy. W 33 tygodniu ciąży język pod wpływem bodźca wysuwa się i dotyka wargi górnej.[1]
Kształtowanie i funkcjonowanie narządów mających wpływ na rozwój mowy dokonuje się zatem już podczas życia płodowego, właściwy rozwój tych układów decyduje o prawidłowym nabywaniu przez dziecko języka i mowy.
W polskiej logopedii wyróżnia się cztery okresy rozwoju mowy : melodii, wyrazu, zdania, swoistej mowy dziecięcej. Okres melodii trwa do pierwszego roku, etap kolejny przypada na drugi rok życia, okres zdania, w którym pojawiają się kategorię gramatyczne to trzeci rok życia, natomiast okres swoistej mowy dziecięcej trwa do około 6- 7 roku życia.[2]
Okres melodii stanowi fazę przygotowawczą dla dalszego rozwoju mowy. Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem poprzez krzyk – płacz. Najpierw stanowi on jedynie sygnał dla opiekuna niemowlęcia, o odczuwanym przez nie dyskomforcie. Jednak po upływie trzech tygodni noworodek potrafi świadomie posługiwać się płaczem tak, aby osiągnąć zamierzony cel. Również rodzice potrafią rozpoznać płacz dziecka, jako odpowiedz na jego potrzeby. Jak można przeczytać u E. Stecko dziecko, również, ,,bezpośrednio po urodzeniu dostosowuje ruchy ciała do struktury artykulacyjnej mowy dorosłych […], [także] bardzo wcześnie spostrzega i reaguje na dźwięki mowy – rytm
i natężenie, czyli uwarunkowania strukturotwórcze mowy.[3]
Pomiędzy drugim a trzecim miesiącem życia w języku niemowląt pojawia się głużenie. Okres ten charakteryzuje wydawanie przez dziecko przypadkowych, zróżnicowanych dźwięków, głównie gardłowych. W drugim miesiącu dźwięki te przypominają swoim brzmieniem samogłoski [a], [e] w połączeniu z przydechem. Trzeci, czwarty miesiąc, jest okresem, w którym niemowlę wydaje dźwięki zbliżone do pierwszych sylab. Podczas trwania tego etapu pojawiają się również kombinacje z głoską [r]. Elementy wargowo-zębowe, podobne do [f], [w], oraz przedniojęzykowo-zębowe [s], [t], słyszalne są w wymowie dziecka w piątym miesiącu życia. W tym czasie niemowlę zaczyna również (zachęcane) naśladować mimikę osób z najbliższego otoczenia. Należy podkreślić, że głużenie nie stanowi funkcji komunikacyjnej, jego występowanie nie świadczy też
o prawidłowym funkcjonowaniu narządu słuchu – głużą zarówno dzieci słyszące, jak
i z wadami słuchu.[4]
Świadomym powtarzaniem dźwięków, oraz próbą komunikacji z otoczeniem, można natomiast nazwać okres gaworzenia. Pojawia się on w szóstym miesiącu życia, stanowi etap zabawy dźwiękiem, który staje się również treningiem słuchowym. Niemowlę doświadcza, że odpowiednie ułożenie narządów mowy, wywołuje określony dźwięk. Gaworząc, dziecko świadomie powtarza usłyszane ciągi sylab. Na tym etapie nie odwołują się one jednak do konkretnych desygnatów, nie posiadają znaczenia. Dopiero w ósmym miesiącu, zabawy dźwiękiem, doprowadzają do powstania konkretnych wyrazów (typu mama, tata). W dziewiątym miesiącu niemowlę reaguje już na swoje imię. Dziesięciomiesięczne dziecko rozumie już nazwy przedmiotów i osób z najbliższego otoczenia, niemowlę również chętnie ,,rozmawia” ze swoimi najbliższymi. Sylaby, używane przez dziecko, dla nazwania określonej osoby pojawiają się
w jedenastym miesiącu życia. Dwunastomiesięczne dziecko rozumie i wykonuje proste polecenia, jednak zainteresowanie otaczającym go środowiskiem jest tak duże, że często zapomina o co było proszone. W jego wymowie pojawiają się często onomatopeje. Dziecko wypowiada około trzech prostych słów.
Okres melodii odrywa ważną rolę w dalszym kształtowaniu się mowy, przebiega równolegle z rozwojem fizycznym. Wymaga również podkreślenia, że już w okresie melodii specjalista jest w stanie zauważyć nieprawidłowości oraz rozpocząć wczesną stymulację, zapobiegając tym samym powstawaniu późniejszych wad wymowy.
[1]E. Stecko, Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa 2002, s. 13-15.
[2] L. Kaczmarek, Kształtowanie się mowy dziecka, Poznań 1953, s. 4-6.
[3] E. Stecko, Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa 2002, s. 16.
[4] L. Kaczmarek, Kształtowanie się mowy… op cit., s. 12-17.
